Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес – баршамызға ортақ іс екені бәрімізге мәлім. Сондықтан да, сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға мектеп жасына дейінгі кезден бастап көңіл бөлу керек. Балаларда сыбайлас жемқорлыққа қарсы дүниетанымды насихаттау және қалыптастыру, сыбайлас жемқорлыққа қарсы дағдыларды қалыптастыру, адалдық пен парасаттылыққа, сыбайлас жемқорлық сияқты жағымсыз әлеуметтік құбылысқа тұрақты қарсылыққа тәрбиелеу. Балабақшада сыбайлас жемқорлықтың алдын алу жөніндегі жұмыс үш бағытта ұйымдастырылғаны жөн.
Мектеп жасына дейінгі балалармен жұмыс жасау кезінде әдетте ойындар, әңгімелер, театрландырылған қойылымдар және т.б. бағыттарды қолдануға болады. Негізінен, мектеп жасына дейінгі балалармен сыбайлас жемқорлық туралы әңгімелесуді орта топта бастауға болады. Өйткені, бұл жаста балаларға балабақшада және көшеде қарапайым жалпы қабылданған мінез-құлық нормаларын үйрету керек; балаларды әртүрлі жағдайларда «жақсылық» пен «жамандықты» анықтауға, жақсы және жаман әрекеттерді анықтауға үйрету; өз іс-әрекеттері мен құрдастарының әрекеттерін бағалау қабілетін қалыптастыру жөн. Режимдік сәттерде балалар арасындағы достық қарым-қатынасты, басқаларға құрметпен қарауды тәрбиелеу үшін ойын жағдайларын жасаған дұрыс; балалардың сөздік қорын сыпайы сөздермен байыту керек. Мектепке дайындық тобында адалдыққа, әдептілікке тәрбиелеуге көп көңіл бөлу, қарапайым сахналауды ойнай білуді дамыту және балаларда сыбайлас жемқорлыққа қарсы дүниетанымды қалыптастыру; сыбайлас жемқорлыққа қарсы дағдыларды қалыптастыру қажет. Презентациялардың көмегімен тәрбиешілер балалардың назарын белсендіреді, жағымды бірлестіктерді нығайтады және балалардың мінез-құлық дағдыларын қалыптастырады.
Жүрзігізілген жұмыс барысында, менің ойымша, «дұрыс және дұрыс емес» ойыны тиімді, — деп санаймын. Осы ойын барысында, балаларға ересектердің де балалардың да оң және теріс әрекеттері көрсетілген суреттер және бейнероликтер ұсынылады. Біз оны викторина түрінде ұйымдастыра аламыз (квест кезеңдерінің бірі ретінде), балаларды командаларға бөліп, серуендеу кезінде жалғастыра аламыз. Балалар белгілі бір тапсырмаларды орындап, сынақтардан өтіп, Сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұру үшін қандай адами қасиеттерге ие болу керектігін өздері анықтайды.
Сонымен қатар, тәрбиешілер сыбайлас жемқорлық туралы ертегілерді қолдана алады. М.Н.Гусева орта топ балаларына ұсынатын «жемқорлықпен ешкі қалай кездесті» өлеңіндегі ертегі балаларға қызықты болады. Ертегі ойын кейіпкерлеріне, әзілге, оқиғалардың тез өзгеруіне толы, бұл балалар мен ересектерді қызықтырады және оны балаларға арналған театрландырылған қойылым ретінде пайдалануға мүмкіндік береді. Мектепке дайындық тобының балалары үшін прозалық ертегіні, Т.И.Карпова ұсынады. Сондай-ақ балалар мен ересектерге «сыбайлас жемқорлық туралы ертегі» сатиралық ертегісі қызықты болады (авторы Домна Токмина). Алдын алу жұмыстарының тағы бір түрі ретінде біз балалардан суретте сыбайлас жемқорлық сияқты жағымсыз құбылысқа деген көзқарасын білдіруді сұрай аламыз. Соңында, жұмыстың осы белсенді формалары міндетті түрде рефлексия кезеңін ұйымдастырады, онда балалар өздерінің эмоцияларымен және сезімдерімен бөліседі.
Мектепке дейінгі білім беру мекемесіндегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы тәрбиелеу балалар қызметінің барлық түрлерінде балаларды адамгершілік тәрбиелеу міндеттерін іске асыру шеңберінде жүзеге асырылады. Біздің балабақшада сыбайлас жемқорлыққа қарсы тәрбиенің мақсаты-тәрбиеленушілердің этикалық түсініктерін, мәдени мінез-құлық дағдыларын, достық сезімдерін, жауапкершілікті, әділеттілікті, жанашырлықты, қамқорлықты, мейірімділікті, адалдықты, заңсыз мінез-құлықты қабылдамау ұстанымын қалыптастыру үшін шаралар өткізіледі. Сондай-ақ ерікті қасиеттерді дамыту үшін: өз қалауын шектеу, мақсатқа жету жолындағы кедергілерді жеңу, өз іс-әрекеттерінде жағымды мысалды ұстану, баланың айналасындағы әлемге адамгершілік қатынасын, туған отбасына, туған үйіне, өлкесіне, қаласына, Отанына деген сүйіспеншілігін тәрбиелеу біздің жұмысымыздың басты міндеті болып табылады.
Сонымен, балабақшаның ересек тәрбиеленушілері үшін «жақсы деген не және жаман деген не?» деген тақырыпты әңгімелесу керек, оның барысында балалар «адалдық», «парасаттылық», «шыншылдық», «әділеттілік», «жауапкершілік», «борыш», «ережелер» сияқты ұғымдарды және оларға қарама-қарсы «өтірік», «сыбайлас жемқорлық», «теріс қылық», «қылмыс» ұғымдарын меңгерді; оған қоса, «әр жағдайда, сыйлық дегеніміз не?» атты проблемалық мәселелерді шешті.
Сыбайлас жемқорлық – балалар үшін күрделі ұғым, сондықтан біз оны ертегілер мысалында түсіндіруге тырыстық. Балалар ертегілерді өте жақсы көреді, және мәселені түсіну, ертегі кейіпкерлері арқылы сыбайлас жемқорлықтың мәнін түсіну әлдеқайда тиімді. Сондықтан біз балаларға «Айболит» ертегісінің көрінісін жаңа тәсілмен көрсеттік. Балалар «пара», «бопсалау» сияқты сөздердің түсініктерін түсінді; ертегі кейіпкерлерімен бірге өмірдегі түрлі жағдайларды талдады. Сондай-ақ, балаларға тыңдау үшін әдеби шығармалар, мейірімділік, адалдық, жауапкершілік туралы мақал-мәтелдер ұсынылды. Балаларға ата-аналарымен бірге осы тақырыпқа сурет салу ұсынылды.
Бейнероликтерді көру барысында, балаларды өмірде болып жатқан кейбір әділетсіз сәттерге бей-жай қалдырмады. Олар өскен кезде олар мұндай анти-заңды құбылыспен күресіп, күш-жігерімен оны жоюға көмектеседі деп уәде берді.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Е.С.Алауханов « Сыбайлас жемқорлықпен күресу негіздері». — Алматы, 2009.
2. М.Н.Гусева Сказка «Как Коза с коррупцией повстречалась» в старшей группе детского сада. Сценарий. URL: http://ped-kopilka.ru/blogs/marina-nikolaevna-guseva/ scenarii-skazki-kakkoza-s-korupciei-povstrechalas.html.
3. Т.И.Карпова Беседа «Детям о коррупции». URL: http://www.maam.ru/detskijsad/ besedadetjam-o-korupci.html.
4. Д.Токмина Сказка про Коррупцию. URL: https://www.proza.ru/2016/02/25/2164 (қаралған күн 09.09.2022).
5. М.Искужина. Жемқорлыққа қарсы күрес шаралары. //Жайық шұғыласы. Махамбет аудандық басылымы. 14.05.2015ж.
Ж.Ж. Шаграева, «Күншуақ» балабақшасы тәрбиеші, Ескелді ауданы, Көкжазық ауылы