Тәттімбеттің жас шағында шығарған күйлері («Өкше күй», «Сылқылдақ» және т.б.) күйшінің музыкалық шығармашылығын зерттеушілерге оны композитор-лириктер қатарына жатқызуға мүмкіндік берді. Тәттімбет шығармашылығы бойынша түрлі жарияланымдармен таныса отырып, біз, тек бір ғана «Сылқылдақ» күйінің шығуы туралы аңыздың он шақты нұсқасының бар екендігіне көз жеткіздік, бұл композитор-күйші тұлғасымен қатар оның шығармашылығының да өз заманындағы танымалдығы мен аты аңызға айналған тұлға болғандығын көрсетеді. Тәттімбет Қоянды жәрмеңкесінде жиі өнер көрсетіп, «Сарыжайлау», «Балбырауын» және т.б. күйлерін орындаған. Оның өнерін құрметтеушілердің қатарында сол кездегі атақты жәрмеңкенің негізін салушы Варнава Ботов та болған .
Жас кезінен бастап Тәттімбет әкесіне әкімшілік және сот қызметінде, күрделі сот істерін шешуде көмектеседі. Әділ би және жоғары парасатты адам, мұқтаждарға көмектескен жомарт адам бола отырып, Тәттімбет жерлестерінің арасында үлкен құрметке ие болды. Ресей әкімшілігінің алдында өз руының мүддесін қорғады. Көшпелілердегі малдың жаппай қырылуына әкеп соққан 1840-1841 жылдардағы ауыр жұт кезінде бірқатар болыс билеушілері патша әкімшілігінің өкілі, Қарқаралы округінің заседателі Неговскийге малдарды қайта санауды өтінеді (1840 жылдың мал санағы 1840-1841 жылдардың қысында болған жағдайды ескермеді). Мәселенің шешімі ұзаққа созылады. Сол кезде жазда, 1841 жылдың 26 шілдесінде Тәттімбет пен Берді Тіленшин округтік приказға өз болыстарындағы мұқтаж қазақтар туралы мәселені шешу үшін Омбыға баруға рұқсат беруді өтінеді. Мұрағаттық құжаттарға сәйкес олар Омбы қаласына барып, көмекке қол жеткізді [5, б. 82]. Осы оқиғаларға байланысты Тәттімбет «Нар шөккен» күйін шығарады [12, б. 234].
Тәттімбеттің тікелей ұрпағы К.С. Мұсатаева Тәттімбет, оның ұлдары мен немерелері өз өлкесінің ең білімді адамдары болғанын айтты. Күйшінің өзі Мекке мен Мединаға қажылық жасап, араб және орыс тілдерін білген (Ресей биліктерінің мұрағаттық құжаттарында ол сауатсыз және орыс тілін білмеген деп жазылады, бірақ, шамасы онда кириллицаны білмеуі туралы айтылған болуы мүмкін, ал орыс тіліне қатысты, Тәттімбет орыс тілін жетік білмесе де, орыс тілін меңгерген).
К. Мұсатаева: «Күйші кітап оқығанды жақсы көрген, – оның үйінде тұтас бір кітапхана ретіндегі орын болған, ол жерде мұқабасы алтындалған том-том кітаптар қойылған. Оның ұрпақтарын қуғындау жылдарында Тәттімбеттің жеке заттарының барлығы жоғалды» – деп жазады [17, б. 12].
Табиғат Тәттімбетті жан-жақты дарын иесі ретінде жаратты. Аңыз-әңгімлерге сәйкес Тәттімбет аңшы, зергер, домбыра шебері, қару-жарақ шебері болды, сонымен қатар қылыш пен қамшыны еркін меңгерген [18]. Тәттімбет қонақжай, кең пейілді адам болған. Жер аударылған поляк А. Янушкевичтің күнделігінде оның Тәттімбеттің үйінде өзінің серіктерімен 4 күн қонақ болғандығын жазып кеткен.
Тәттімбет пен оның отбасы туған өлкесінің байлығы мен табиғатын сақтауда үлкен рөл атқарды. Тәттімбеттің өзі Сарыарқаның пайдалы қазбаларын барлауда белгілі үлес қосты. Геологтармен және орыс көпестерімен-өнеркәсіпшілермен танысып, олармен байланыста болды. Сарыарқа шаруашылығының дамуына Тәттімбеттің ағайындары ықпал етті. Құттымбет жылқы, соның ішінде элиталық тұқымдарды өсірумен айналысты. Зерттеуші М Гамарник ол да императордың қабылдауына барғанын және медальмен марапаттағанын айтады. Ырсымбет өлкедегі ағарту ісімен айналысты. Татарстан мен Башқұртстаннан молда шақырып, руластарының білім алуына жағдай жасады.
Тәттімбеттің бірінші әйелі Ақбөпеден (Қалайы) үш ұл туған – Мұсатай (1836-1920), Қысатай (1838-1921), Исатай (1840-1860). Исатай өте дарынды болған, бірақ ол жас кезінде қайтыс болған (20-21 жасында). Күйшінің бірінші әйелі балаларының жас кезінде өмірден өткен, Тәттімбет оның қазасына қайғырып сағынышы ретінде «Акбөпе» күйін шығарған (бірақ, зерттеушілер бұл күйдің сақталмағынын және бізге жетпегендігін жазады). Кейін Тәттімбетке Бауыр Бошан руынан Есім атты 17 жасар қызды айттырып береді. Ол Тәттімбеттің ұлдарына ана болып, күйшіге Сәуле атты қыз туып береді. Сәуле әкесінің жолын қуып домбырашы болған. Бірақ, ол ерте 16-17 жаста қайтыс болады. Тәттімбеттің ұлдары жерлестерінің естеліктерінде адамгершілгі мол, рухани дүниелері бай, жаны таза, қабілетті азаматтар болған. Олар Мекке, Мединеге қажылыққа барып, халық арасында оларды «қажы» атаған [17, б. 12].
Тәттімбеттің қайтыс болған мерзімін 1859 жыл деп және осы жағдайға байланысты келесі мәліметтерді зерттеуші М. Бейсенбаев хабарлайды [6, б. 128]. Тәттімбеттің өмірінің соңғы жылдарында Тәттімбеттің көші-қон аумағындағы бос жерлерге байланысты ірі дау туындаған болатын. Мәселені анықтау үшін шенеуніктердің бірі күйшінің ауылына барып, оны тауып алуға тырысады. Бірақ, ауыл ақсақалдары оған Тәттімбеттің қайтыс болғаны туралы хабарлайды. Қарқаралы округтік приказына 1860 жылдың 6 маусымындағы мәлімдеме келіп түседі. Онда «Нұрбике-Шаншар болысының бұрынғы басқармасы сотник Тәттімбет Қазанғапов қайтыс болды» делінген [1, б. 104]. Тағы бір құжатта Тәттімбеттің орнына болыс басқарушысы ретінде 1859 жылы Б. Қойсоймасовтың сайланғаны, оның орынбасары ретінде Тәттімбеттің ұлы Мұсатай болғаны туралы айтылады [6, 128-129]. Бірақ, бұл құжатта Тәттімбеттің өлімі туралы айтылмаған. А. Сейдімбеков өз зерттеулерінде күйшінің қайтыс болған мерзімін – 1860 ж. деп көрсетеді [19, б. 5]. Тәттімбеттің замандастарының естеліктері бойынша ол қайтыс боларының алдында қатты ауырып, төсек тартып жатып қалған және болыстың істеріне араласа алмаған. Тәттімбеттің өмірі мен шығармашылығын зерттеуші М. Гамарник те осы мерзіммен келіседі [1, б. 104]. Ұлы күйші Тәттімбет Қарағанды облысы Қарқаралы ауданы бұрынғы Арқалық кеңшарының аумағында жерленген.
Еңбегі
Тәттімбет тақырыбы бойынша әртүрлі 40-тан астам күйлердің авторы («Қосбасар», «Көкейкесті», «Былқылдақ», «Қорамжан», «Алшағыр», «Боз айғыр», «Сары өзен», «Бозторғай», «Балбырауын», «Жетім қыз» және т.б.), музыкалық шығармашылықта лирик ретінде бекітіледі. «Сылқылдақ» дебютті күйі жас күйшіні бүкіл далаға танымал етті. «Сары жайлау» күйінде табиғат пен өмір туралы философиялық көңіл-күй айқын көрсетілген.
Өнертанушылар былай деп жазады: «музыкалық ойдың ауытқуы, композицияның мәнерлілігі мен ауқымдылығы бойынша бұл туындыны керемет деп атауға болады» [1, 94 б.]. Оның шығармалары нәзік лиризм, терең психологизм, ерекше бейнелі күшімен ерекшеленеді. Тіпті жас шағында Тәттімбет терең философиялық мағыналы, толқынды қаһарымен және кемел адамның ой-өрісі бар эпикалық тектегі күйлерін туындатты («Қосбасар», «Алшағыр» және т.б.), олар оның серэ авторлық стилінің шығармаларынан полярлы ерекшеленді. Дала аңызы 18 жасар Тәттімбетке «Мен өзіме бүкіл халқымның қайғысын жинап алдым» деген сөздерді телиді. Тәттімбет шығармаларында тек жергілікті сары-арқалық дәстүр ғана емес, онда Қазақстанның басқа да аймақтарының музыкалық дәстүрлері көрініс тапты.
Тәттімбет күйлері жалпы орындаушылық тәсілдердің көп санымен, форманың ауқымдылығы мен монументтілігімен, тақырыптардың, сюжеттер мен бейнелердің әртүрлілігімен таң қалдырады. Тәттімбет тамаша орындаушы және импровизатор болды. 1838 жылы Омбыда Тәттімбет билердің кеңесіне келіп, генерал-губернатордың қабылдауына шақырылды. Ол кездесуде өзінің атақты «Қосбасар» күйін орындап, қазақ домбырасында ойнайтын музыканттың тамаша шеберлігін көрсетті [20, б. 3].
Өнертанушылар Тәттімбеттің ауызша дәстүрдің кәсіби музыканты болып табылатындығына бірауыздан келіседі, оның шығармашылығы Арқаның шертпе-күй мектебінің шыңына айналған. «Айырмашылық ең алдымен «Тәттімбет мектебіне» тән ерекше ойын техникасымен түсіндіріледі. Жібектей нәзіктік, дыбысталудағы ықтияттылыққа шектерді барлық саусақпен (төкпе) тартып емес, саусақтардың шертпелі тәсілмен (шертпе) талғампаздықпен тартуымен, сонымен қатар бір және басқа жаққа да, дыбысталуға қол жеткізіледі» [21, б. 355]. Музыканттар жазғандай, «сырт көзге қарапайым болғанымен, Тәттімбеттің күйлері әуендік суретінің зергерлік дәлдігі, әсем нюанстары және дыбыс шығарудың ерекше техникасы орындау үшін жеткілікті қиын болады. [21, б. 356-357]. Тәттімбет шығармашылығының шыңы – композитор өмірінің соңғы жылдарында шығарылған «Көкейкесті» («Ең құрметті») күйі болып табылады, аңыз бойынша өмірінің соңғы күндерінде шығарылған және Тәттімбеттің халін сұрауға келген достарына арналған. «Соңғы күйлерінде кешінде жеңіл мұңның, белгілі бір психологиялық шоғырланудың, нәзік лиризмнің және ашық жүректің ұстамды эмоцияларының интонациялары пайда болады» [21, б. 361].
Тәттімбет Қазанғапұлы жоғары адамгершілік қасиеттерімен, әділеттілігімен және басқаларға көмектесу қабілетімен әйгілі болған, Қарқаралы ауданының Нұрбике-Шаншар болысының басқарушысы болды (1842-1854 жж.). Оның бұл қызметті атқарғандығы туралы мұрағаттық деректер бар: «жүзбасы Тәттімбет Қазанғапов дәрежесі бойынша өзінің жеке басының абыройын қолданады, бірақ саудагерлер гильдиясында тіркелмеген. Ол 1842 жылдың 20 қаңтарынан 1854 жылдың 25 қаңтарына дейін Қарқаралы ауданының Нұрбике-Шаншар болысының билеушісі болған және 1853 жылғы 29 шілдедегі шыққан бұйрықпен отбасылық жағдайлар бойынша сұранысқа байланысты бұл қызметтен босатылған, ол сотта және тергеуде жоқ және болмаған» [22, б. 89]. Басқа деректерге сүйенсек, Тәттімбет 1844 жылы болыстық басқарушы болып сайланады және 1845 жылы әкесі қайтыс болғаннан кейін қызметіне бекітіледі [22, б. 83-84]. Мұнда Тәттімбеттің Ресей әкімшілігіне жазған және оның қазақтарды сауда-саттықта қиыншылықтар немесе шығындардар әкелетін адамдардан қорғағысы келгендігін растайтын құжаттары бар.
1851 жылы 22 қазанда Қарқаралыда болыстық билердің бірлескен жиналысы өтті, оған Абайдың әкесі Құнанбай, Тәттімбет және тағы басқалары қатысқан, жиналыстан кейін Қарқаралы ауданының бірнеше болыс басқарушылары (соның ішінде Тәттімбет те болған) Омбыға аттанған, бұл орыс әкімшілігінің көз алдында болыстық басқарушы ретінде Тәттімбеттің барынша жоғары беделге ие болғандығын көрсетеді.Тәттімбет қазақ даласының Ресей мемлекетінің отарлауына ашық қарсылық көрсетудің мүмкін еместігін түсінетін қазақтың далалық элитасының бөлігінен болды. Әкесі сияқты ол да орыс армиясының әскери шенін қабылдайды. 1853 жылы Тәттімбетке хорунжий атағы беріледі. 1855 жылдың қысында Тәттімбет қазақ делегациясының құрамында Орта жүздің 8 депутаты Санкт-Петербургке барып, император Александр II таққа отыру рәсіміне қатысты. Депутаттардың атаулық тізімі өте әсерлі болды: «1. Сібір қайсақтарының облыстық басқармасының кеңесшісі подполковник Шыңғыс Уәлиханов» (Шоқан Уәлихановтың әкесі). Орыс тілінде жақсы сөйлейді. «2. Ақмола округінің аға сұлтаны прапорщик Ибрагим Жайықбаев. Орыс тілінде жақсы сөйлейді. 3. Баянауыл округінің аға сұлтаны жүзбасы Мұса Шорманов. Орыс тілінде жақсы сөйлейді. 4. Ақмола округінің сұлтаны Бегалы Қоңырқұлжин. Орыс тілінде сөйлемейді. 5. Баянауыл округіндегі қайсақтардан заседатель хорунжий Шекербай Малгелдин. Орыс тілінде сөйлемейді. 6. Әлеке-Байдалы болысының болыстық басқарушысы Аққошар Кішкентаев. Орыс тілінде сөйлемейді. 7. Қарқаралы округінің Нұрбике-Шаншар болысының биі Тәттімбет Қазанғапов. Орыс тілінде сөйлемейді. 8. Көкшетау округінің Есенбай-Қарауыл болысының биі Шүбек Байсарин. Орыс тілінде сөйлемейді» [8].
Сәбит Мұқанов Тәттімбеттің бұл тізімге енгенін келесідей деп жазады. Делегация құрамында орын алу үшін аға сұлтандар Құсбек пен Жамантайдың бақталастығына байланысты екеуі де осы мүмкіндіктен айырылды, ықпалды қазақтар бұл орынға Құнанбай Өскембаевты (Абайдың әкесі) ұсынды. Бірақ Құнанбай Меккеге қажылыққа дайындалып, Петербургке барудан бас тартып, өзінің орнына Тәттімбетті ұсынды. Соңғысынің беделі жеткілікті болды, оның кандидатурасы мақұлданды. Қазір шындығында солай болды ма, айту қиын, бұл тарихи факт немесе жазушының ойдан шығарғаны ма, анықтау қиын. Бірақ, Тәттімбет қазақ делегациясы құрамына қосылып, Петербургке кетті.
1855 жылы 23 наурызда Александр I делегацияны қабылдады. Қабылдауда Тәттімбет өзінің бірнеше күйлерін орындады және марапатталды: орындау шеберлігі үшін «таспадағы Анна» күміс медалімен мадақталды,сонымен қатар әкімшілік қызметі үшін Ресей армиясының жүзбасы атағын алды. Отбасылық дәстүр бойынша, патша Тәттімбетке тұтқасында изумруд тасы бар және «Қырғыз-қайсақ Тәттімбетке императордан» деп нақышталған болат пышақ сыйлады [17, б. 12]. Бұл патшалық сыйлықтардың бір бөлігі, өлкетанушы Ю. Поповтың көрсетуінше, оның ұрпақтарында сақталған [8]. Отбасылық аңыз бойынша, К.С. Мұсатаева айтып берген, Тәттімбет Николай І қабылдауында болған.
Тәттімбет туралы, оның дипломатиялық қызметі туралы аңыздар бар. Жас кезінде Құнанбайдың (Абайдың әкесі) нұсқауларын орындай жүріп, қазақтардың екі мемлекетте (Ресей империясы мен Қытай) екіге бөлініп кетпес үшін Шығыс Түркістандағы орыс бодандығын қабылдау туралы келіссөздер жүргізу үшін барған. Аңыз бойынша ол шығарған «Алшағыр-Шаған» және «Қорамжан» күйлері осы елшіліктің оқиғаларын бейнелейді. Тәттімбет жүргізді деп айтатын тағы бір елшілігі – Кенесары ханға сапары. Аңыз бойынша Тәттімбеттің «Азына» («Жылау») күйі оның қайғылы өліміне арналған.
«Тұранның ақсүйектері» деген суретте Тәттімбеттің қайтыс болғанға дейінгі суреті берілген. Сондай-ақ, суретте қазақтар арасында танымал қоғам қайраткерлері бар. Жоғарғы қатарда сол жақтағылардың бірі – Абайдың ағасы Халиолла Өскенбайұлы; төменгі қатарда (солдан оңға қарай) Атбасар округінің аға-сұлтаны Ерден Сандыбайұлы, Көкшетау округінің аға сұлтаны Шыңғыс Уәлиұлы (Шоқан Уәлихановтың әкесі), Баянауыл сыртқы округінің аға сұлтаны Мұса Шорманов, Қарқаралы округінің аға сұлтаны Құсбек төре.
Тәттімбет өзінің округінде кен орындарының жақсы білген. XIX ғасырдың ортасынан бастап аймақты индустриалдық игеру басталады. Орыс көпестері қазақ даласына барлау және кен орындарын игеру үшін барады, тау-кен зауыттарын салады. Тәттімбет олардың кейбірімен, атап айтқанда С.И. Поповпен таныс болған. 1857 жылы Тәттімбет «алтын өндіру» өндірісіне куәлік алды. Тәттімбет болашақта аймақтың өндірістік дамуы сөзсіз болатынын жақсы білді.
Ұлықталуы
Тәттімбеттің шығармашылығы мен тұлғалық бейнесіне арналған кітаптар, өлеңдер, жүздеген мақалалар, диссертациялық жұмыстары қорғалған (Гамарник М.Я., 1996). Ол туралы фильмдер түсірілді, Тәттімбеттің өмірі мен шығармашылығы туралы алғашқылардың бірі болып «Ғасырлар жолдары» атты телевизиялық фильм 1968 жылы Қарағанды телестудиясында түсірілген. 1998 жылы қазақ ақыны Кәкімбек Салықов жұмысын аяқтап, «Тәттімбет» поэмасын жариялады, кейін бірнеше рет басылып шықты. Ұлы күйші көркем суреттерде, мүсіндерде және т.б. бейнеленген.
Тәттімбеттің ұрпақтары мен жерлестері ұлы күйші Тәттімбеттің мұрасын тарихи жадыда сақтау үшін қолдан келгеннің бәрін жасауда (Қ.С. Мұсатаев, Т. Түсіпбеков, Т. Әсемқұлов, А. Брагин, Ю. Попов және т.б.). Француз тарихшысы Гзавье Аллес әйгілі композитордың туындыларын зерттейді, ол музыкалық баспагерлерге Тәттімбеттің шығармашылық мұрасының бірегейлігіне көздерін жеткіздірді, оның бастамасы мен оның көмегімен Париждегі әлемдегі әйгілі музыкалық «Buda Musique» студиясында ұлы композитордың шығармаларынан тұратын альбом шығарылды [23].
Тәттімбет кесенесі.
Тәттімбеттің күйлері Қазақстанның барлық оркестрлерінің репертуарында кеңінен ұсынылған, Тәттімбеттің күйлері жазылған жазбалар мен дискілер шығарылды. Музыкалық мектеп, филармония және Қарағанды қаласындағы қазақ халық аспаптар оркестріне Тәттімбет есімі берілген.
Егіндібұлақ ауылында мемориалдық ескерткіш-стелла (барельеф), мемориалдық тақта орнатылған, Алматы және Қарағанды қалаларында көше атауларына Тәттімбет есімі берілген. 1962 жылы Ақтасты ауылы маңындағы Тәттімбет қабіріне кесене тұрғызылды. 1990 жылы Егіндібұлақ ауданының Арқалық совхозы Тәттімбет болып аталды.
2016 жылдың 11 наурызында Анкарада (Түркия) композитор Тәттімбеттің құрметіне оның атындағы саябақ ашылды.
Жалғасы
АҚПАРАТ КӨЗДЕРІНЕН