МӘМС жүйесін енгізу денсаулық сақтау секторына қосымша қаражат тартуға және қаржыландыруды ұлғайтуға мүмкіндік берді.
2020 жылдан бастап Қазақстанда міндетті медициналық сақтандыру енгізілді. МӘМС жүйесінің қалай жұмыс істейтіні туралы «ЛИТЕР» газетіне берген сұхбатында «Әлеуметтік медициналық сақтандыру қоры» КЕАҚ Басқарма Төрағасы Болат Төкежанов айтып берді.
– Денсаулық сақтау мәселелері әрқашан мемлекеттік саясаттың басымдығы болып келді және болып қала береді. Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстанның әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына кіру міндетін қойғаны белгілі. Бұл үшін Үкімет, атап айтқанда, Денсаулық сақтау саласына халықаралық стандарттарды енгізу бойынша жұмысты күшейтті, – дейді біздің сұхбаттасушымыз. Елімізде медициналық көмекті қаржыландыруды жетілдіру бойынша бірқатар дәйекті реформалар іске асырылды: нәтижелерге бағдарланған медициналық көмекті қаржыландыру әдістері енгізілді, медициналық көмекті жеткізушілердің басқарушылық шешімдерді қабылдауда оларды РМК/ШЖҚ КМК құқықтық нысанына қайта ұйымдастыру және бақылау кеңестерін қалыптастыру жолымен дербестігі арттырылды. Сондай-ақ, денсаулық сақтау жүйесін цифрландыру басталды: Ақпараттық жүйелер, оның ішінде медициналық қызметтерге ақы төлеу бойынша да енгізілді. 2019 жылы МӘМС жүйесін іске асыруға дайындық шеңберінде ТМККК көрсетуге қатысқан барлық медициналық ұйымдарда медициналық ақпараттық жүйелер енгізілді. Бұл іс-шаралар халыққа медициналық көмектің қолжетімділігін одан әрі арттыруға негіз жасауға мүмкіндік берді.
2014 жылғы 17 қаңтарда Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауында «Міндетті медициналық сақтандыру енгізу мәселесін зерттеген жөн. Мемлекеттің, жұмыс берушілердің және қызметкердің денсаулығы үшін ортақ жауапкершілігі-медициналық қызметтің барлық жүйесінің басты қағидаты» — деп атап өткен болатын .
Нәтижесінде, 2015 жылғы 16 қарашада «Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру туралы» ҚР Заңы қабылданды, ол мемлекеттің, жұмыс берушілер мен азаматтардың ортақ жауапкершілігі қағидаты негізінде міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыруды енгізу жөніндегі реформаны іске асыруды белгіледі. Бұл реформа әлеуметтік бағыттағы негізгі реформалардың бірі болып табылатындықтан, МӘМС енгізу Бес институционалдық реформаны іске асыру бойынша «100 нақты қадам» қатарына кірді.
Сонымен қатар, МӘМС енгізу барысында көптеген сұрақтар туындады. Ең алдымен-халықты түсіну және қолдау, өйткені бұл шын мәнінде күрделі реформа, және ол бір жылда өтпейді, біртіндеп дамитын болады. МӘМС жүйесін түсіндіру бойынша жұмыс жүргізілді, 2015 жылдан бастап халықпен кездесулер өткізілді.
Елбасы өзін-өзі жұмыспен қамтыған халықтың жоғары үлесіне байланысты МӘМС енгізу мәселесін қосымша пысықтауды тапсырды, ол 2,7 млн-нан астам адамды құрайды. МӘМС-ға көшудің негізгі проблемасы өзін-өзі жұмыспен қамтыған азаматтарды сәйкестендіру болып табылады, осыған байланысты міндетті медициналық сақтандыруға қатысушыларға медициналық көмек көрсетудің басталу мерзімі 2020 жылғы 1 қаңтардан бастап айқындалды.
Естеріңізге сала кетейік, МӘМС енгізу алдында бүкіл Қазақстанда 2019 жылдың 1 қыркүйегінен бастап Қарағанды облысында жобаны пилоттық енгізу іске қосылды. Пилот аясында өңірде консультациялық-диагностикалық қызметтердің қолжетімділігі айтарлықтай артты. Мысалы, КТ қолжетімділігі 78% – ға, медициналық оңалтуға-73% – ға, консультациялық-диагностикалық қызметтерге-42% — ға ұлғайды. Жалпы, халық үшін медициналық қызметтердің қолжетімділігі артты.
Пилоттық жоба жоғары деңгейде жүргізілді және НҚА-да, сондай-ақ ақпараттық жүйелерде де кемшіліктерді алдын ала анықтауға және жоюға мүмкіндік берді деп айтуға болады.
МӘМС жүйесін енгізгенге дейін 2020 жылы денсаулық сақтау саласын қаржыландырудың жинақталған тапшылығы 362,5 млрд теңге деңгейінде бағаланғанын атап өткен жөн. Қаржыландыру тапшылығының қалыптасуының негізгі себептері халықтың 15% – ға өсуі, оның ішінде медициналық қызметтерді неғұрлым қарқынды тұтынушылар болып табылатын қарттар мен балалардың саны; негізгі созылмалы инфекциялық емес 5 ауру бойынша науқастар санының 2,5 есе өсуі; жаңа медициналық технологияларды енгізу және стационарда емделген жағдай құнының 1,5 есе, күндізгі стационарда 2,5 есе ұлғаюы болды.
Нәтижесінде халықтың медициналық көмекке арналған » қалтадағы » шығыстары денсаулық сақтауға арналған жалпы шығыстардың 39% — ын құрады, бұл медициналық қызметтерге арналған күтпеген шығыстарға байланысты халық үшін қаржылық тәуекелдің көрсеткіші болып табылады.
Жалпы, МӘМС-ті толық ауқымды енгізу алдында барлық қажетті нормативтік құқықтық базаны қабылдау және пысықтау бойынша жұмыс жүргізілді, медициналық көмекке жүгінген кезде азаматтардың «сақтандырылу» мәртебесін сәйкестендіру тетігіне, ТМККК және МӘМС шеңберінде көрсетілетін қызметтердің бөлек есебін жүргізуге тексеру жүргізілді, яғни елді МӘМС жүйесін енгізуге дайындау бойынша қажетті жұмыстар жүргізілді.
– Медициналық сақтандыру жүйесі қалай жұмыс істейді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді мақсаттар қандай?
– МӘМС жүйесін енгізу 2020 жылдың 1 қаңтарынан бастап өткен жылы бөлінген қосымша қаражатты ескере отырып, денсаулық сақтау секторына қосымша қаражат тартуға және қаржыландыруды 80% — дан астамға ұлғайтуға мүмкіндік берді. МӘМС жүйесіне түсетін барлық қаражат халыққа медициналық көмек төлеуге жұмсалады. 2020 жылы медициналық сақтандыру бойынша медициналық көмекке 357 млрд теңгеден астам қаражат бағытталды.
2020 жылы шектеу шаралары мен бизнес пен халықтың төлем қабілеттілігінің төмендеуіне қарамастан, жүйеге қатысушылар саны 1 млн адамға артып, 15,9 млн адамға жетті.
Пандемия кезеңінде халықты қамтуды арттыру бойынша мынадай шаралар қабылданды: жеке практикамен айналысатын адамдар, ШОБ субъектілері үшін жеке кәсіпкердің өзі үшін төлейтіндерін қоспағанда, міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыруға аударымдар ставкаларына «0» түзету коэффициентін белгілеу; МӘМС босатылған санатына жататынын растайтын құжаттар болған кезде бір айға уақытша мәртебе беру.
Жалдамалы қызметкерлер үшін: соңғы 3 айда кемінде бір төлем болған және 2 айдан аспайтын берешек болған кезде мәртебе «сақтандырылған»деп айқындалады. Жеке кәсіпкерлер, жеке практикамен айналысатын адамдар үшін ҚР ҚМ МКК-нің ресми ақпараты негізінде қызметін тоқтата тұрған кезде: соңғы 3 айда төлем болған және 2 айдан аспайтын берешек болған кезде мәртебе «сақтандырылған» деп айқындалады..
Шектеу шаралары кезеңінде (42 500 теңге) табысынан айырылуына байланысты біржолғы жәрдемақы алған БЖТ төлеушілер үшін айдың төленбеген кезеңі алып тасталды.
Нәтижесінде короновирустық пандемияға байланысты ТЖ кезінде жүйеге төлемдер бойынша қарыздары бар 740 мыңға жуық азамат МӘМС жүйесіне «қайтарылды».
Алайда, бұл жерде шешілмеген бір мәселе қалады-бұл бүгінгі күнге дейін ресми танылған кірісі жоқ экономикалық тұрғыда қамтылмаған халықтың болуы. Бұл кәсіпкерлер ретінде тіркелмеген өзін-өзі жұмыспен қамтыған адамдар. Сондықтан олардың медициналық қызметтердің толық көлемін алу үшін әлеуметтік медициналық сақтандыру қорына аударымдарды уақтылы және толық көлемде жіберуі маңызды.
Мысалы, 42 500 төлем кезеңінде жеке тұлғалардан БЖТ төлемдерінің максималды өсуі байқалды және осы төлемдердің тұрақтылығы сақталған кезде МӘМС жүйесімен әлеуетті қамту ел халқының 92% жетуі мүмкін.
Жалпы, МӘМС жүйесі амбулаториялық деңгейде дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етуді айтарлықтай арттыруға мүмкіндік берді. Науқастар тегін дәрі-дәрмектермен қамтамасыз етілетін аурулардың тізімі 45-тен 138-ге дейін кеңейтілді.
Сондай-ақ консультациялық – диагностикалық көмек көлемінің 20% – ға өсу динамикасын атап өтуге болады, оның ішінде бейінді мамандардың консультациялары – 13% – ды; диагностикалық қызметтер – 26% — ды; стоматологиялық қызметтер-15% — ды; КТ-2 есе, МӘМС үлесі 75% — ды; МРТ-2,5 есе, МӘМС үлесі 81% — ды құрады.
Медициналық сақтандыру есебінен 2020 жылы еліміздің стационарларында жоспарлы түрде 1 млн-нан астам пациент емделді. Бұған МӘМС жүйесінде шамамен 170 млрд теңге бағытталды, бұл барлық стационарлық көмекті қаржыландыру көлемінің 58% — ын құрайды.
Сақтандырылған пациенттерге жарты миллионға жуық хирургиялық араласу жүргізілді. Ангиохирургия, Офтальмология, кардиохирургия, нейрохирургия, травматология-ортопедия, ЭКО рәсімдері бағыттары бойынша пациенттерге жүргізілген жоғары технологиялық операциялардың саны өсті.
МӘМС енгізілуімен маңызды бағыт – медициналық оңалту дами бастады. Бұл медициналық ұйымдарда жаңа оңалту орталықтарының, бөлімшелер мен оңалту кабинеттерінің ашылуын ынталандырды. 2021 жылы 2019 жылмен салыстырғанда амбулаториялық оңалтудың қадамдық қолжетімділікте белсенді дамуына байланысты осы қызметтерді жеткізушілердің саны 20 есеге – 64-тен 1 298 медициналық ұйымға дейін өсті.
Коронавирустық пандемия қалыпқа келтірудің қаншалықты маңызды екенін және бұл бастама уақтылы қалай жүзеге асырылғанын көрсетті. Оңалту қызметтерінің ең көп саны өткен жылдың соңғы тоқсанында көрсетілген. Бұған COVID-19-дан зардап шеккен пациенттерді оңалту кіреді. Биылғы жылы коронавирустан кейінгі науқастарды оңалту жұмыстары жалғасуда.
Ұзақ мерзімді перспективада Қор МӘМС жүйесіне қатысуды, медициналық қызметтердің қолжетімділігін арттыруды, медициналық көрсетілетін қызметтерді сатып алу және оларға ақы төлеу тетіктерін жетілдіруді, медициналық көрсетілетін қызметтер көлемін және тарифтік саясатты, сондай-ақ пациенттермен кері байланысты жүзеге асыруды жоспарлап отыр.
Сонымен қатар, 2021 жылға медициналық қызметтердің қолжетімділігін қамтамасыз ету бойынша қызметтің негізгі бағыттары айқындалды: халықтың нақты қажеттіліктеріне және пациенттердің қажеттіліктеріне сәйкес медициналық қызметтерге арналған шығыстарды жоспарлау, БМСК-ты басым дамыту, скринингтік бағдарламалар, халықты ауруларды басқару бағдарламаларымен қамтуды кеңейту, Мейіргер ісі мен патронаж қызметін дамыту, емдеу-диагностикалық процесті ұйымдастыруға мейіргер күтімін интеграциялау.
– Медициналық сақтандыру әлемде қалай жұмыс істейді және қазақстандық модель экономиканың ерекшелігін және басқа факторларды ескере отырып несімен ерекшеленеді?
– Әлемдік практикада денсаулық сақтау жүйелерінің басым бөлігінде мемлекеттің, жұмыс берушілердің және жұмыскердің міндетті ортақ жарналары есебінен қаржыландырылатын «Әлеуметтік медициналық сақтандыру» (ӘМС) моделі басым болатын қаржыландырудың аралас құрылымы бар. (Германия, Франция, Жапония, Корея).
Әдетте, ӘМС болуы Денсаулық сақтау қызметтеріне, оның ішінде ӘМС жүйесі шеңберінде қаржыландырылатын мемлекеттік бюджеттің шығыстарын жоққа шығармайды. Мемлекет жарналарының есебінен, әдетте, халықтың әлеуметтік осал санаттары үшін МӘМС жүйесінің медициналық қызметтерінің қолжетімділігі қамтамасыз етіледі. Сондай-ақ, салауатты өмір салтын және халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығын дамытуға бағытталған қызметтер көбінесе мемлекеттік бюджеттен тікелей қаржыландырылады.
ӘМС жүйелерінің бірқатарында шығыстарды тежеу және ресурстарды ұтымды пайдалану тетігі ретінде медициналық қызметтерге бірлесіп төлеу енгізілді, яғни сақтандырылушы бола отырып, халыққа көрсетілетін медициналық қызметтер құнының белгілі бір пайызын төлеуге тура келеді.
Қазақстанда МӘМС жүйесінің қаржылық тұрақтылығын, медициналық қызметтердің сапасы мен қолжетімділігінің жоғары деңгейін, екі пакет шеңберінде қажетті медициналық қызметтермен кең қамтуды қамтамасыз ететін әлемдік тәжірибені, медициналық қызметтерді қаржыландыру жүйесінің даму деңгейін және денсаулық сақтау инфрақұрылымын ескере отырып, медициналық сақтандырудың аралас моделі енгізілген.
Қазақстандық модельдің ерекшелігі – бізде медициналық қызметтердің екі пакеті жұмыс істейді — бүкіл халыққа көрсетілетін және мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын «Тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі» (ТМККК) және сақтандырылған адамдарға және олар үшін жарналарды мемлекет төлейтін тұлғалардың жекелеген санаттарына берілетін «Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру».
Сақтандырылған халық медициналық қызметтерді тегін алады, оның ішінде операциялар, МРТ, компьютерлік томография және ЭКО кіреді. Стоматологиялық қызметтер 18 жасқа дейінгі балалар мен жүкті әйелдерге тегін көрсетіледі. Өз кезегінде ТМККК пакетіндегі медициналық көмектің көлемі халықтың қажетті базалық қажеттіліктерін қамтамасыз етеді және МӘМС шеңберінде көрсетілетін қызметтерден асып түседі.
ӘМС жүйесі басым енгізілген шет елдерде барлық қажетті медициналық қызметтер ӘМС бірыңғай пакетіне кіреді.
– Реформалар нәтижесінде бұған дейін дәрігерлер мен мұғалімдер ең аз жалақы алатындығын ескере отырып, медицина қызметкерлері қандай «дивидендтер » алады?
– Мемлекет басшысының тапсырмасын іске асыру аясында дәрігерлердің жалақысы біздің экономикамыздағы орташа жалақыдан 2,5 есе жоғары болуы керек. Бұл көрсеткіштерге біз 2023 жылға қарай қол жеткізуге тиіспіз. Сондай – ақ, Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау саласын дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына сәйкес Қор ағымдағы жылы дәрігерлердің жалақысын 30% — ға дейін және орта медициналық қызметкерлердің жалақысын 20% — ға дейін арттыру шеңберінде тарифтерді 20% — ға, 154 млрд теңгеге дейін ұлғайтуға қаражат жоспарлады.
Сонымен қатар, Қор коронавирусқа қарсы іс-шараларға қатысатын медицина қызметкерлеріне үстемақы төлейді. 2020 жылы оларға 110,9 млрд теңге, ал 2021 жылдың қаңтар – сәуір айлары аралығында 63,3 млрд теңгеден астам қаражат төленді.
Қор медициналық ұйымдар көрсететін медициналық қызметтерге тарифтерді арттыру бойынша жұмыс жүргізуде. Соңғы 3 жылда тарифтердің тұрақты жоспарлы өсімі байқалады, оның ішінде қабылдау/кеңес беру қызметтеріне тарифтердің орташа есеппен 110% – ға, зертханалық зерттеулерге – 66% – ға, рәсімдер мен манипуляцияларға-135% — ға және диагностикалық медициналық қызметтерге-88% — ға өсуі, компьютерлік томография мен магниттік-резонанстық томографияны қоса алғанда, бұл халықтың осы қызметтерге қолжетімділігін едәуір арттыруға мүмкіндік берді.
2019-2021 жылдар кезеңінде тарификаторға амбулаториялық деңгейде медициналық оңалтудың жаңа қызметтерін қосуды ескере отырып, тарифтердің өсуі 202% — ды құраған жарақаттардан, инсульттардан кейін оңалтуды жеке бөліп көрсеткен жөн. Тарифтердің бәсекеге қабілеттілігін соңғы жылдары оңалту курстарынан өту үшін жағдайлары бар клиникалардың үлкен желісі қалыптасқандығы айғақтайды.
Бұдан басқа, шығыстарды ұлғайтуды қамтитын МӘМС пакетін қаржыландырудың өсуі есебінен, мысалы, жоғары технологиялық медициналық көмекке – 45% – ға, медициналық оңалтуға-89% — ға, күндізгі стационар қызметтеріне-45% — ға көрсетілетін медициналық көмектің көлемі де, медициналық сақтандыру қорымен жұмыс істейтін клиникалар саны да ұлғайды. Бұл дегеніміз, енді сақтандырылғандар өздері үшін қалтасынан ақша төлеуге мәжбүр болған медициналық қызметтердің бір бөлігін тегін ала алады.
2020 жылы медициналық қызметтерге тарифтер екі рет көтерілді, бұл дәрігерлердің жалақысын 30% — ға арттыруға және сол арқылы медицина қызметкерлерін айтарлықтай ынталандыруға мүмкіндік берді. Тұтастай алғанда, Қазақстанның бір тұрғынына медициналық көмек көрсетуге арналған шығыстар 2020 жылы 2019 жылғы деңгейден 76% — ға ұлғайды және қазір 92,2 мың теңгені құрайды.
– МӘМС енгізу бойынша тұрғындар арасында қандай түсіндіру жұмыстары жүргізілуде, осы тұрғыда тағы қандай іс-шаралар жоспарланып отыр?
– «Әлеуметтік медициналық сақтандыру қоры» КЕАҚ орталық аппараты мен филиалдары жергілікті атқарушы органдардың қолдауымен халықты МӘМС жүйесіне тарту және медициналық көмек алу кезінде өз құқықтарын қорғау үшін әртүрлі мақсатты аудиториялармен ауқымды ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын жүргізуде.
Пациенттер арасында МӘМС туралы ақпаратты одан әрі ретрансляциялау мақсатында ҚР ДСМ жауапты сарапшыларын тарта отырып, медицина қызметкерлерін каскадты әдіспен оқыту ұйымдастырылды және тұрақты жүргізілуде.
Сондай-ақ, еңбек мигранттарының, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың түрлі себептермен (жұмыс, оқу, туризм, тұрақты тұру) ел аумағына тұрақты және уақытша келу мәселелері де назардан тыс қалмайды.
Қор қызметкерлері медициналық сарапшыларды тарта отырып, халықты МӘМС жүйесі туралы ақпаратпен барынша көбірек қамту үшін бейне — және аудиороликтер, инфографикалық материалдар түрінде визуализацияланған медиа өнімдерді әзірлеп, оларды кейіннен әртүрлі байланыс арналары мен платформаларында (Youtube, Telegram-арналар, әлеуметтік желілер, мессенджерлер, Қордың веб-сайты) жариялайды.
– Болашақта сақтандыру қорына алымдар бойынша қандай болжамдар бар?
– 2020 жылы МӘМС жүйесі толық енгізілген сәттен бастап қор шотына 550 млрд теңге түсті. Биыл мемлекет жарналарының мөлшерлемесі 1,4% – дан 1,6% — ға дейін, ал азаматтық-құқықтық сипаттағы шарттар бойынша жұмыс істейтін қызметкерлер мен тұлғалар жарналарының мөлшерлемесі 1% — дан 2% — ға дейін көтерілді. Жыл соңына дейін күтілетін түсімдер сомасы — 705 млрд теңге.
Сондай-ақ, заңға сәйкес, келесі жылдан бастап жұмыс берушілердің аударымдары 2% — дан 3% — ға дейін ұлғаяды, ал мемлекеттің жарналары тағы 0,1% — ға артады және бұл өсім жалпы сомасы 823 млрд теңге түсім береді. Бұдан басқа, мемлекет жарналарының мөлшерлемесі 2025 жылы 2% — ға жеткенге дейін жыл сайын 0,1% — дан артатын болады..
Осылайша, МӘМС жүйесін қаржыландыру көрсетілетін медициналық қызметтердің қолжетімділігі мен сапасын арттыру үшін жыл сайын өсетін болады.
Айта кету керек, барлық жарналар мен аударымдар Қорға емес, ҚР Ұлттық банкіндегі арнайы шотқа түседі. Олар сол жерден тек есеп беру кезеңінде медициналық ұйымдар, Қор жеткізушілері көрсеткен медициналық қызметтерге ақы төлеуге жіберіледі.